توحید (درس چهارم)

التّوحيد (للصدوق)

67 باب النهي عن الكلام و الجدال و المراء في الله عز و جل

 

1. أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع‏ تَكَلَّمُوا فِي‏ خَلْقِ‏ اللَّهِ‏ وَ لَا تَكَلَّمُوا فِي اللَّهِ فَإِنَّ الْكَلَامَ فِي اللَّهِ لَا يَزِيدُ إِلَّا تَحَيُّراً.

از امام محمّد باقر (ع) فرمودند: صحبت کنید درباره ی خلق خدا ولی درباره ی خدا صحبت نکنید، پس قطعاً صحبت درباره ی خدا نمی افزاید مگر تحیّر را.

توضیحات استاد:

صحبت کنید درباره ی خلق، چون خلق مرکّب است و می توان به درون آن نفوذ کرد، و درباره ی خدا صحبت نکنید که جز تحیّر نمی افزاید یعنی چیزی به شما نمی افزاید مگر سرگردانی و تحیّرشما را.

 

3- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: اذْكُرُوا مِنْ عَظَمَةِ اللَّهِ مَا شِئْتُمْ‏ وَ لَا تَذْكُرُوا ذَاتَهُ فَإِنَّكُمْ لَا تَذْكُرُونَ مِنْهُ شَيْئاً إِلَّا وَ هُوَ أَعْظَمُ مِنْهُ.

هرچه می خواهید از عظمت خدا یاد کنید ولی از ذات او (یعنی خود خدا)  یاد نکنید، شما چیزی از ذات او نمی گویید، مگر این که او برتر از آن است.

توضیحات استاد:

هرچه می خواهید از عظمت خدا یاد کنید ولی درباره ی ذاتش بحث نکنید، ذاتُهُ، نَفسُهُ، کُنهُهُ، یعنی خود خدا و این نه آنست که خدا ذات و نفس و کنه داشته باشد، الله اکبر، خدا بزرگ تر از آنست که وصف شود. در عظمت خداوند یاد کنید یعنی درباره ی مخلوقات خداوند، که عظمت خداوند است آن ها را یاد کنید.

 

5- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‏ يَا ابْنَ آدَمَ لَوْ أَكَلَ قَلْبَكَ طَائِرٌ لَمْ يُشْبِعْهُ وَ بَصَرُكَ لَوْ وُضِعَ عَلَيْهِ خَرْقُ إِبْرَةٍ لَغَطَّاهُ تُرِيدُ أَنْ تَعْرِفَ بِهِمَا مَلَكُوتَ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَهَذِهِ الشَّمْسُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِنْ قَدَرْتَ أَنْ تَمْلَأَ عَيْنَيْكَ مِنْهَا فَهُوَ كَمَا تَقُولُ.

ای پسر آدم اگر قلب تو را پرنده ای بخورد، سیر نمی شود و اگر بر دیده ات خاشاکی گذاشته شود، آن را خواهد پوشاند. می خواهی به وسیله ی آنها ملکوت آسمانها و زمین را بشناسی؟ اگر راست می گویی این خورشید آفریده ای از آفریده های خداست اگر توانستی چشمانت را از آن پر کنی، همان طور است که تو می گویی.

توضیحات استاد:

منظور این است که تو که این قدر ضعیف هستی، در مورد خداوند صحبت نکن و از همان اوّل دهانت به تکلّم درباره ی خدا بسته باشد .

امام رضا علیه السّلام می فرماید من وصف می کنم خداوند را به آنچه خودش خود را به آن وصف کرده است و وصف خدا در “لا وصفی” است . وصف خدا در یک چیز است و آن لا وصفی است در مورد هر چیز می توان بحث کرد اِلّا در باره ی خداوند متعال، درباره ی آن چه خلق است می توان بحث کرد، چون خلق روزنه دارد مثل اتم که می توان آن را شکافت و تنها چیزی که روزنه ندارد، خداوند است.

 

6- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبِيلًا[1] قَالَ مَنْ لَمْ يَدُلَّهُ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ دَوَرَانُ الْفَلَكِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ الْآيَاتُ الْعَجِيبَاتُ عَلَى أَنَّ وَرَاءَ ذَلِكَ أَمْراً أَعْظَمَ مِنْهُ- فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمى‏ وَ أَضَلُّ سَبِيلًا قَالَ فَهُوَ عَمَّا لَمْ يُعَايِنْ أَعْمَى وَ أَضَلُّ.

 

امام باقر علیه السلام می فرمایند خداوند در قرآن در آیه 72 اسرا می فرماید: هر کس در این دنیا کور دل باشد (یعنی به مرگ اختیاری نرسیده باشد و خدا را نیافته و وجدان نکند و به “مُوتُوا قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا” نرسیده باشد و خدا را نیافته باشد بدون آنکه تصویر ذهنی بدهد) در آخرت کورتر و گمراه تر خواهد بود و هر کس که آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف شب و روز و چرخش فلک و خورشید و ماه و آیه های شگفت او را به امری که بزرگ تر از این امرهاست هدایت نکند، چنین شخصی در آخرت کورتر و گمراه تر خواهد بود. او از آن چه که آن را نمی بیند، کورتر و گمراه تر خواهد بود.

توضیحات استاد:

کسی که در این دنیا از این بدن بیرون نیامده باشد و خدا را نیابد، گمراه تر خواهد بود. در دعا نیز آمده است که خداوند محجوب است و نمی توان او را دید و باید که خدا را وجدان کرد نمی توانی بگویی کیست و چیست فقط می دانی که هست و او را باید با زیرکی دل بشناسی چون ما خداوند را در عوالم قبل یافته و خدا را شناختیم .

 

7- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنِ الْحَسَنِ الصَّيْقَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: تَكَلَّمُوا فِي مَا دُونَ الْعَرْشِ وَ لَا تَكَلَّمُوا فِي مَا فَوْقَ الْعَرْشِ فَإِنَّ قَوْماً تَكَلَّمُوا فِي اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَاهُوا حَتَّى كَانَ الرَّجُلُ يُنَادَى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ فَيُجِيبُ مِنْ خَلْفِهِ وَ يُنَادَى مِنْ خَلْفِهِ فَيُجِيبُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ.

امام محمد باقر علیه السّلام می فرمایند: در باره ی پایین تر از عرش (خلق) هر چه می خواهید صحبت کنید ولی تکّلم نکنید درباره ی “ما فوق عرش”. زیرا گروهی بودند که درباره ی خدا صحبت کردند، متحیّر شدند. به طوری که شخصی را از رو به رو صدا می کردند، به پشت سر خود پاسخ می گفت و از پشت سر صدایش می کردند، از روبه رو پاسخ می داد.

توضیحات استاد:

یعنی درباره خدا صحبت نکنید. صحبت فقط درباره ی خلق جایز است. توحید نیز همین را می گوید که آنجه درباره ی خلق جایز است درباره ی خداوند جایز نیست.

 

8- أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَثْعَمِيِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ شَيْ‏ءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ فَرَفَعَ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ قَالَ تَعَالَى اللَّهُ الْجَبَّارُ  إِنَّ مَنْ تَعَاطَى مَا ثَمَّ هَلَكَ.

از امام محمّد باقر علیه السّلام درباره ی چیزی از توحید پرسیدم، دست هایشان را به سوی آسمان بلند کردند و فرمودند: خدای جبّار، متعالی است. هر کس در آن غوطه ور شود، هلاک گشته است.

توضیحات استاد:

خداوند جبّّار متعالی است. خداوند جبّار است یعنی جبران می کند هر چه برای خدا انجام دهی. خدا جبران می کند و کارهابت هدر نمی شود. در ادامه می فرماید ” إِنَّ مَنْ تَعَاطَى مَا ثَمَّ هَلَكَ ” پس هر کس که در خدا غوطه ور گردد یعنی در باره ی خدا صحبت کند، هلاک گشته است. چیستی و کیستی بر خلق مترتّب است و بر خدا جایز نیست و فقط خدا می داند که چیست و کیست و چه سَمت و سویی دارد. ولی خدا سَمت و سو و مکان و زمان ندارد .

9- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‏^[1] قَالَ إِذَا انْتَهَى الْكَلَامُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمْسِكُوا.

امام جعفر صادق (ع) در باره آیه 42 نجم می فرماید : هر زمانی که انتهای صحبت به خدا رسید، دست نگه دار.

 

10- وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ النَّاسَ لَا يَزَالُ بِهِمُ الْمَنْطِقُ حَتَّى يَتَكَلَّمُوا فِي اللَّهِ فَإِذَا سَمِعْتُمْ ذَلِكَ فَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الَّذِي‏ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ء.

امام صادق (ع) می فرماید برای مردم حق سخن گفتن است و پیوسته در گفتگو هستند تا زمانی که صحبت کنند در باره ی خدا، وقتی آن را شنیدید بگویید خدائی جز الله نیست، یگانه ای که چون او چیزی نیست یعنی برای خدا شبه و شبیهی نیست.

 ( 1). النجم: 42.